El altar mayor de la catedral de Santiago en tiempos del arzobispo Herrero Esgueva (1723-1727): el grabado del pintor Miguel Varela adquirido por un peregrino

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.3989/ceg.2021.134.09

Palabras clave:

Santiago de Compostela, Barroco, altar mayor, peregrinación, altar maior

Resumen


El peregrino francés Étienne Boret peregrinó a Compostela en 1749 y 1761. De su primera peregrinación se conserva su compostela, dos impresos sueltos con las listas de las reliquias de la catedral, así como un inédito y espléndido grabado de la capilla mayor dibujada por Miguel Varela. En este último se representa la escenografía barroca del recinto en tiempos del arzobispo Miguel Herrero Esgueva. Se trata del aparato construido entre las décadas de 1650 y 1670, siendo canónigo fabriquero José de Vega y Verdugo, para la presentación de la imagen medieval de Santiago in cathedra del altar mayor objeto del abrazo de los peregrinos; del Santiago Peregrino y los cuatro reyes españoles rindiéndole homenaje sobre el camarín; así como del Santiago Matamoros atacando cuatro sarracenos en el baldaquino. No obstante, el grabado documenta interesantes cambios posteriores, particularmente la platería añadida al altar, al camarín y a la estatua sedente del Apóstol, financiada por el arzobispo fray Antonio de Monroy (1685-1715) para enriquecer el escenario, siguiendo los postulados de la Contrarreforma.

[gl] O peregrino francés Étienne Boret fixo dúas peregrinacións a Compostela a primeira en 1749 e a segunda 1761. Proba da primeira é a súa compostela, dous impresos soltos coas listas das reliquias da catedral, así como un gravado inédito e espléndido da capela maior debuxada por Miguel Varela. Neste último represéntase a escenografía barroca do recinto en tempos do arcebispo Miguel Herrero Esgueva, e inclue elementos como a mesa do altar; o camarín coa imaxe medieval de Santiago en cathedra obxecto da aperta dos peregrinos; o Santiago Peregrino e os catro reis españois rendéndolle homenaxe; así como o baldaquino co Santiago Matamoruos atacando a catro sarracenos. Trátase do aparello para a presentación das tres esculturas xacobeas construído entre os anos 1650 e 1670, sendo cóengo fabriqueiro José de Vega y Verdugo. Non obstante, o gravado tamén documenta cambios posteriores interesantes, en particular a prata engadida á mesa do altar, ao camarín e á estatua sedente do Apóstolo, financiada polo arcebispo fray Antonio de Monroy (1685-1715) para enriquecer o escenario, seguindo os postulados da Contrarreforma.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Albani, Nicola, Viaje de Nápoles a Santiago de Galicia, transcripción y traducción por Isabel González, Madrid, Edilán; Consorcio de Santiago, 1993.

Barral Iglesias, Alejandro, "El museo y el tesoro", en Xosé Manuel García Iglesias (dir.), Santiago de Compostela, Laracha, Xuntanza Editorial, 1993 (Patrimonio Histórico Gallego I, Ciudades 2), págs. 459-535.

Barral Iglesias, Alejandro, "Reliquias y relicarios en la archidiócesis de Santiago", en José Manuel García Iglesias (comis.), En olor de santidad. Relicarios de Galicia, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2004, págs. 311-319.

Barreiro, Bernardo (dir.), "La Oferta de mil escudos hecha anualmente al Apóstol Santiago por los Reinos de León y Castilla", Galicia Diplomática, vol. 2, núm. 3 (22 de julio de 1883), págs. 17-20.

Barreiro Fernández, Xosé Ramón, "Impresores galegos: Ignacio Aguayo y Aldemunde (1754-1819)", Grial, vol. 21, núm. 82 (out.-dec. 1983), págs. 410-422.

Barriocanal López, Yolanda, El grabado compostelano del siglo XVIII, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1996.

Bonet Correa, Antonio, La arquitectura en Galicia durante el siglo XVII, Madrid, CSIC, 1984 (1.ª ed. 1966).

Bonet Correa, Antonio, Fiesta, poder y arquitectura. Aproximaciones al Barroco español, Madrid, Akal, 1990.

Buonafede Vanti, Gian Lorenzo, Viaggio occidentale a S. Giacomo di Galizia, Nostra Signora della Barca e Finis Terrae (1717-18), Guido Tamburlini (ed.), Trieste, Università di Trieste, 2004.

Cabano Vázquez, José Ignacio (comis.), Los reyes y Santiago. Exposición de Documentos Reales de la Catedral de Santiago de Compostela, Santiago, Xunta de Galicia, 1988.

Cabano Vázquez, José Ignacio (ed.), A imprenta en Galicia: Século XIX, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2002, 2 vols.

Carrete Parrondo, Juan, Checa Cremades, Fernando y Bozal, Valeriano, El Grabado en España (siglos XV al XVIII), Madrid, Espasa Calpe, 1987 (Summa Artis. Historia general del arte, 31).

Carro García, Jesús, "La imagen sedente del apóstol en la Catedral de Santiago", Cuadernos de Estudios Gallegos, 15 (1950), págs. 43-51.

Carro García, Jesús, "Del Románico al Barroco: Vega y Verdugo y la capilla mayor de la Catedral de Santiago", Cuadernos de Estudios Gallegos, vol. 17, 52 (1962), págs. 223-250.

Castellá Ferrer, Mauro, Historia del Apostol de Iesus Christo Sanctiago Zebedeo Patron y Capitan General de las Españas, Madrid, Alonso Martin de Balboa, 1610.

Castiñeiras González, Manuel, "El Maestro Mateo o la unidad de las artes", en Pedro Luis Huerta Huerta (ed.), Maestros del románico en el Camino de Santiago, Aguilar de Campoo, Fundación Santa María La Real, 2010, págs. 187-239.

Constituciones establecidas por el illustrísimo i reverendísimo Señor Don Francisco Blanco, arzobispo de Santiago, Santiago, Ignacio Aguayo, 1781 (reimpresión).

Cortés Arrese, Miguel, "Retrato de don Miguel Herrero y Esgueva, obispo de Osma", La Ciudad de Seis Pisos. Las Edades del Hombre, [catálogo de la exposición organizada por la Fundación Las Edades del Hombre en la catedral de El Burgo de Osma (Soria) en el año 1997], Valladolid, Fundación Las Edades del Hombre, 1997, págs. 350-351.

Couselo Bouzas, José, Galicia Artística en el siglo XVIII y primer tercio del siglo XIX, Compostela, Imprenta del Seminario, 1932.

Fagiolo, Marcello (cur.), La Festa a Roma. Dal Rinascimento al 1870, Roma, Umberto Allemandi & C., 1997, 2 vols.

Fagiolo dell'Arco, Maurizio, La festa barocca, Corpus delle feste a Roma, Roma, Edizioni de Lucca, 1997.

Fletcher, Richard A., A vida e o tempo de Diego Xelmírez, Vigo, Galaxia, 1993 (1.ª ed. 1984).

Freedberg, David, El poder de las imágenes. Estudios sobre la historia y la teoría de la respuesta, Madrid, Cátedra, 1992.

Gai, Lucia, "Certificado de peregrinación a Santiago (Compostela)", en Serafín Moralejo (comis.), Santiago, Camino de Europa. Culto y Cultura en la Peregrinación a Compostela, Santiago: Fundación Caja Madrid, Xunta de Galicia y Arzobispado de Santiago de Compostela, 1993, pp. 353-354.

García Iglesias, Xosé Manuel, A Catedral de Santiago e o Barroco, Santiago, Colegio de Arquitectos de Galicia, 1990.

García Mercadal, José, Viajes de extranjeros por España y Portugal. Vol. 3: Siglo XVIII, Madrid, Aguilar, 1962.

González Lopo, Domingo Luis, "Los avatares de la peregrinación jacobea en el Renacimiento y el Barroco", en Miguel Romaní Martínez y María Ángeles Novoa Gómez (eds.), Homenaje a José García Oro, Santiago, Universidade de Santiago de Compostela, 2002, págs. 171-192.

González Polvillo, Antonio, Análisis y repertorio de los tratados y manuales para la confesión en el mundo hispánico (ss. XV-XVIII), Huelva, Universidad de Huelva, 2009.

Jacomet, Humbert, "L'image de la majesté de Saint Jacques en France et sa relation à Compostelle. Etude iconographique", Actas del Congreso de Estudios Xacobeos, Santiago, Xunta de Galicia, 1995, págs. 431-474.

López Alsina, Fernando, La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media, Santiago de Compostela, Ayuntamiento de Santiago de Compostela; Centro de Estudios Jacobeos; Museo Nacional de las Peregrinaciones, 1988.

López Ferreiro, Antonio, Historia de la Santa A.M. Iglesia de Santiago de Compostela, Santiago, Seminario Conciliar Central, vol. 6, 1903; vol. 7, 1905; vol. 8, 1906; vol. 9, 1908; y vol. 10, 1908.

Mendoza de los Ríos, Pablo, Theatro moral y político de la noble academia compostelana, Santiago, [s. n.], 1731.

Mínguez, Víctor et al., La fiesta barroca: la corte del rey (1555-1808), Castelló de la Plana, Universitat Jaume I, 2016.

Moreno Garrido, Antonio, La estampa de devoción en la España de los siglos XVIII y XIX: trescientos cincuenta y siete grabados, Granada: Universidad de Granada, 2015. Murguía, Manuel, El arte en Santiago durante el siglo XVIII y noticia de los artistas que florecieron en dicha ciudad y centuria, Madrid, Ricardo Fe, 1884.

Nieto Alcaide, Víctor (comis.), Santiago y la Monarquía de España (1504-1788), Madrid, Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales, 2004.

Odriozola, Antonio y Barreiro, Xosé Ramón, Historia de la imprenta en Galicia, La Coruña, Biblioteca Gallega, 1992.

Pazos, Manuel R., El Episcopado gallego a la luz de documentos romanos, Madrid, Instituto Jerónimo Zurita, 1946.

Pérez Costanti, Pablo, "Fiestas Compostelanas de 1643. La Ofrenda Nacional al Patrono de España", en Notas Viejas Galicianas, vol. 3, Vigo, Sindicatos Católicos, 1926, págs. 153-161.

Plötz, Robert, "Santiago de Compostela en la literatura odepórica", Santiago de Compostela: ciudad y peregrino, Actas del V Congreso Internacional de Estudios Xacobeos, Santiago, Xunta de Galicia, 2000, págs. 101-122.

Plötz, Robert, "Volviendo al tema: la coronatio", en Vicente Almazán (ed.), Padrón, Iria y las tradiciones jacobeas, Santiago, Xunta de Galicia; Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago, 2004, págs. 101-122.

Po-Chia Hsia, Ronnie, El mundo de la renovación católica, 1540-1770, Madrid, Akal, 2010.

Pombo Rodríguez, Antón, "Ritos de los peregrinos en la Catedral de Santiago a través de los tiempos: del contacto con lo sagrado a la atracción por lo curioso", en José María Díaz Fernández y Ramón Yzquierdo Peiró (comiss.), Ceremonial, fiesta y liturgia en la Catedral de Santiago, Santiago, Consorcio de Santiago; Cabildo de la Catedral de Santiago, 2011, págs. 82-109.

Portús, Javier y Vega, Jesusa, La estampa religiosa en la España del Antiguo Régimen, Madrid: Fundación Universitaria Española, 1998.

Presas Barrosa, Concepción, Las Ofrendas Nacionales a Santiago Apóstol, Patrón de España (1949-2001), Santiago, Xunta de Galicia, 2002.

Pugliese, Carmen, Viaje a Santiago de Compostela di Giacomo Antonio Naia (1717-1719), Pomigliano d'Arco, Edizioni Compostellane, 2012.

Quijada Morandeira, Benedicto José, Las obras en la Catedral de Santiago desde 1751 a 1800. Aportación documental, A Coruña, Diputación Provincial, 1997.

Ramallo Asensio, Germán, "La potenciación del culto a los santos locales en las catedrales españolas durante los siglos del Barroco", en Germán Ramallo Asensio (ed.), Las catedrales españolas. Del Barroco a los Historicismos, Murcia, Universidad de Murcia, 2003, págs. 643-671.

Reviriego, Bernard, "Sur les traces des pèlerins", Mémoire de la Dordogne, Revue des Archives Departementales, núm. 3 (1993), págs. 11-12.

Rey Castelao, Ofelia, La Historiografía del Voto de Santiago. Recopilación crítica de una polémica histórica, Santiago, Universidad de Santiago de Compostela, 1985.

Rey Castelao, Ofelia, El Voto de Santiago, claves de un conflicto, Santiago de Compostela, s.n., 1993.

Rey Castelao, Ofelia, "Las épocas moderna y contemporánea", en Xosé Manuel García Iglesias (dir.), La Catedral de Santiago de Compostela, Laracha, Xuntanza Editorial, 1993 (Patrimonio Histórico I, Catedrales 1), págs. 69-75.

Rey Castelao, Ofelia, "La disputa del patronazgo de la Monarquía: ¿Santiago o Santa Teresa?", en José Martínez Millán y María Antonietta Visceglia (dirs.), La Monarquía de Felipe III: la Casa del Rey, vol. 1, Madrid, Fundación Mapfre, 2008, págs. 227-246.

Rey Castelao, Ofelia, Los mitos del Apóstol Santiago, Santiago; Gijón, Consorcio de Santiago; NigraTrea, 2006 (Libros da Brétema, 6).

Rey Castelao, Ofelia, "La disputa del patronazgo de la Monarquía: ¿Santiago o Santa Teresa?", en José Martínez Millán y María Antonietta Visceglia (dirs.), La Monarquía de Felipe III: la Casa del Rey, vol. 1, Madrid, Fundación Mapfre, 2008, págs. 227-246.

Rey Castelao, Ofelia, "La fiscalidad jacobea en Andalucía (1492-1834)", en Juan Luis Castellano Castellano y Miguel Luis López-Guadalupe Muñoz (eds.), Homenaje a Don Antonio Domínguez Ortiz, vol. 1, Granada, Universidad de Granada, 2008, págs. 773-797.

Rey Castelao, Ofelia, "La financiación de la fábrica catedralicia compostelana, siglos XVIIXIX", Semata, vol. 22 (2010), págs. 311-328 [monográfico titulado El legado de las catedrales, coordinado por Roberto J. López y Miguel Taín Guzmán].

Rey Castelao, Ofelia, "Teresa, Patrona de España", Hispania Sacra, vol. 67 (2015), págs. 531-573. https://doi.org/10.3989/hs.2015.016

Ríos Miramontes, María Teresa, Aportaciones al barroco gallego: un gran mecenazgo, Santiago de Compostela, M.T. Ríos, 1986.

Rivas Carmona, Jesús, "El impacto de la Contrarreforma en las platerías catedralicias", Estudios de Platería. San Eloy 2003, Murcia, Universidad de Murcia, 2003, págs. 515-536.

Rodríguez, Delfín, "De arquitectura y ciudades pintadas. Metáforas del tiempo, del espacio y del viaje", en Delfín Rodríguez y Mar Borobia (comiss.), Arquitecturas pintadas: del Renacimiento al siglo XVIII [exposición], Museo Thyssen-Bornemisza, Fundación Caja Madrid, 18 octubre 2011 - 22 enero 2012, Madrid, Fundación Colección Thyssen-Bornemisza y Fundación Caja Madrid, 2011, págs. 19-49.

Rodríguez G. de Ceballos, Alfonso, "La huella de Bernini en España", estudio introductorio en Howard Hibbard, Bernini, Madrid, Xarait, 1982, págs. VII-XXX.

Rosende Valdés, Andrés A., "A mayor gloria del Señor Santiago: el baldaquino de la catedral compostelana", Semata, vol. 7-8 (1996), págs. 485-534 [monográfico titulado Las religiones en la historia de Galicia, coordinado por Marco V. García Quintela].

Rowe, Erin Kathleen, Saint and Nation. Santiago, Teresa of Avila, and Plural Identities in Early Modern Spain, University Park, Pennsylvania State University, 2011. https://doi.org/10.1515/9780271078151

Scalia Rössler, Giovanna, "La Galizia nella relazione inédita di Paolo Bacci", en Paolo G. Caucci von Saucken (ed.), I testi italiani del viaggio e pellegrinaggio a Santiago de Compostela e diorama sulla Galizia, Perugia, Università degli Studi di Perugia, 1983, págs. 111-160.

Soto Caba, Victoria, Los catafalcos reales del Barroco español: un estudio de la arquitectura efímera, Madrid, UNED, 1991.

Taín Guzmán, Miguel, Domingo de Andrade, Maestro de Obras de la Catedral de Santiago (1639-1712), Sada, Ediciós do Castro, 1998, 2 vols.

Taín Guzmán, Miguel, "Monroy y la orfebrería del altar del Apóstol: el sentido de la magnificencia", en Francisco Singul (ed.), Platería y Azabachería en Santiago de Compostela. Objetos litúrgicos y devocionales para el rito sacro y la peregrinación (ss. IX-XX), Santiago, Xunta de Galicia, 1998, págs. 253-302.

Taín Guzmán, Miguel, "El viaje a Lisboa del canónigo fabriquero José de Vega y Verdugo (1669)", Quintana, 1 (2002), págs. 301-311.

Taín Guzmán, Miguel, "Los tres Santiagos de la capilla mayor de la Catedral de Santiago: iconografía, culto y ritos", en Paolo Caucci von Saucken (ed.), Visitandum est: santos y cultos en el Codex Calixtinus, actas del VII Congreso Internacional de Estudios Jacobeos (Santiago de Compostela, 16-19 de septiembre de 2004), Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2005, págs. 277-303.

Taín Guzmán, Miguel, "El cenotafio del Apóstol de la Catedral de Santiago de Compostela. De los modelos romanos a los camarines castellanos y los sarcófagos reales de El Escorial", Studi di Storia dell'Arte, 23 (2012), págs. 127-138.

Taín Guzmán, Miguel, "L'altare dell'Apostolo e i riti jacopei nella cattedrale di Santiago de Compostela. Alcune immagini tra XIV e XIX secolo", Compostella. Rivista del Centro Italiano di Studi Compostellani, 34 (2013), págs. 12-22.

Taín Guzmán, Miguel, "La antigua mesa del altar mayor de la Catedral de Santiago de Compostela: propuesta de reconstrucción", Goya, 344 (2013), págs. 220-229.

Taín Guzmán, Miguel, "La monarquía y el Patrón de las Españas: imágenes del patrocinio regio y la ofrenda real al apóstol Santiago", en Inmaculada Rodríguez Moya y Víctor Mínguez Cornelles (eds.), Visiones de un imperio en fiesta, Madrid, Fundación Carlos de Amberes, 2016, págs. 191-222.

Taín Guzmán, Miguel, "Il ritratto dell'altare maggiore della cattedrale di Santiago de Compostela del pittore Juan Delgado (1717)", Compostella. Rivista del Centro Italiano di Studi Compostellani, 38 (2017), págs. 47-54.

Taín Guzmán, Miguel, La ciudad de Santiago de Compostela según los hermanos Juan y Pedro Fernández de Boán (ca. 1633-1646), Santiago, Teófilo Edicións y Consorcio de Santiago, 2019.

Thoenes, Christof, La fabbrica di San Pietro nelle incisioni dal Cinquecento all'Ottocento, Milan, Il Polifilo, 2000.

Tojo Ramallo, José Antonio, Fiestas del Apóstol 1500-1985. Una aproximación a la historia del ocio y el tiempo libre en la ciudad de Santiago a través de sus fiestas patronales, Santiago, Consorcio de Santiago, 1996.

Vanwijnsberghe, Dominique, "Réalité et fiction chez le maître du Livre d'Heures de Dresde. Le frontispiece du Cartulaire de l'Hôpital Saint-Jacques de Tournai (Tournai, Bibliothèque de la Ville, Ms. 27)", Als ich can, Liber Amicorum in Memory of Professor Dr. Maurits Smeyers, Corpus of Illuminated Manuscripts, vol. 2, Leuven, Peeters, 2002, págs. 1509-1546.

Varela, Javier, La muerte del rey. El ceremonial funerario de la monarquía española (1500-1885), Madrid, Turner, 1990.

Vicente López, Simón, Vega y Verdugo, Peña de Toro y la introducción del barroco en Compostela, Santiago, Consorcio de Santiago; Teófilo Edicións, 2012.

Vigo Trasancos, Alfredo, "Transformación, Utopía y Redescubrimiento. La Catedral desde el Barroco a nuestros días", en Manuel Núñez Rodríguez (ed.), Santiago, la catedral y la memoria del arte, Santiago, Consorcio de Santiago, 2000, págs. 189-195.

Yzquierdo Peiró, Ramón, Los tesoros de la catedral de Santiago, Santiago de Compostela, Teófilo Edicións; Fundación Catedral de Santiago, 2018. https://doi.org/10.5209/eiko.73568

Zepedano y Carnero, José María, Historia y descripción arqueológica de la Basílica Compostelana, Lugo, Soto Freire, 1870.

Descargas

Publicado

2021-07-22

Cómo citar

Taín Guzmán, M. . (2021). El altar mayor de la catedral de Santiago en tiempos del arzobispo Herrero Esgueva (1723-1727): el grabado del pintor Miguel Varela adquirido por un peregrino. Cuadernos De Estudios Gallegos, 68(134), 267–306. https://doi.org/10.3989/ceg.2021.134.09

Número

Sección

Artículos