A propósito de momo e corpo carnavalesco: de Joan Baveca e a sátira galego-portuguesa ao Cancioneiro Geral

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.3989/ceg.2021.134.04

Palabras clave:

momo, carnavalización, Joan Baveca, Pero d´Ambroa, Garcia de Resende, (pre)teatralidad, carnavalização, (pré)teatralidade

Resumen


En una cantiga de Joan Baveca a Pero d´Ambroa –ambos integrados en el “cancioneiro de jograis galegos”– se registra la única ocurrencia de momo en el corpus trovadoresco gallego-portugués. Hasta hoy, tal detalle no ha sido objeto de atención de los investigadores, que se limitaron prácticamente a reiterar la indicación de Rodrigues Lapa sobre su valor en un registro coloquial y en sentido figurado en su edición de Cantigas d’escarnho e de mal dizer (1965). Nuestro objetivo es formular una serie de reflexiones acerca de tal vocablo por varias vías: 1. análisis de hipóteses sobre su origen; 2. revisión de documentación coetánea a las cantigas y de textos literarios posteriores, concretamente los del Cancioneiro Geral que aluden a la representación de momos cortesanos; 3. cotejo de expresiones que vinculan risa y cuerpo bajo el prisma de la carnavalización. Así, ciertas isotopías literarias al servicio del humor, la historia de la (pre)teatralidad y la propuesta de una nueva entrada en el repertorio lexicográfico gallego-portugués son puntos nucleares de nuestro estudio.

[gl] Numa cantiga de Joan Baveca a Pero d´Ambroa –ambos integrados no “cancioneiro de jograis galegos”– regista-se a única ocorrência de momo no corpus trovadoresco galego-português. Até hoje, tal pormenor não tem sido objeto de atenção dos investigadores, que se limitaram praticamente a reiterar a indicação de Rodrigues Lapa sobre o seu valor num registo coloquial e em sentido figurado na edição de Cantigas d’escarnho e de mal dizer (1965). O nosso objetivo é refletir acerca de tal vocábulo através de várias vias: 1. análise de hipóteses sobre a sua origem; 2. revisão de documentação coetânea às cantigas e de textos literários posteriores, sobretudo os do Cancioneiro Geral que aludem aos momos cortesãos; 3. cotejo de expressões que ligam riso e corpo sob o prisma da carnavalização. Assim, certas isotopias literárias ao serviço do humor, a história da (pré)teatralidade e a proposta de uma nova entrada no repertório lexicográfico galego-português são os pontos nucleares do presente estudo.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Alberti, Verena, "O riso, as paixões e as faculdades da alma", Textos de História, 3, 1 (1995), págs. 5-25

Alvar, Carlos "Las poesías de Pero Garcia d'Ambroa", Studi Mediolatini e Volgari, 32 (1986), págs. 5-112

Álvarez Pelliteiro, Ana María, "Aproximaciones al estudio del teatro medieval en España", El Crotalón, 2 (1985), págs. 13-35.

Arias Freixedo, Xosé Bieito, Per arte de foder. Cantigas de escárnio de temática sexual, Berlin, Frank & Time, 2017.

Asensio, Eugenio, "De los momos cortesanos a los autos caballerescos de Gil Vicente", en Estudios Portugueses, Paris, Fundação Calouste Gulbenkian, 1974, págs. 25-36.

Bakhtin, Mikhail, A cultura popular na Idade Média e no Renascimento: o contexto de François Rabelais, São Paulo, Hucitec / Brasília, Editora da UnB, 2000.

Bernardes, José Augusto Cardoso, Sátira e lirismo. Modelos de síntese no teatro de Gil Vicente, Coimbra, Universidade de Coimbra, 1996, págs. 66-90.

Bluteau, Raphael, Vocabulario Portuguez e Latino, vol. 5, Lisboa, Oficina de Pascoal da Sylva, 1716.

Botta, Patricia, "Las rúbricas en el Cancioneiro Geral de Resende II", em Mercedes Pampín Barral e Carmen Parrilla García (coords.), Actas del IX Congreso Internacional de Asociación Hispânica de Literatura Medieval, vol. I, A Coruña, AHLM, 2005, págs. 489- 505.

Brasil, Reis (ed.), Crónica da Tomada de Ceuta, Lisboa, Europa-América, 1992.

Callón, Carlos, As relacións sexoafectivas intermasculinas e interfemininas no trobadorismo galego, tese de doutoramento, Universidade da Coruña, 2017.

Camões, José, Poesia de Garcia de Resende, Lisboa, Comissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses, 1999.

Corominas, Joan, e Pascual, José Antonio, Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico, Gredos, Madrid, 1981.

Corral Díaz, Esther, "O vituperium feminino: a cualificación da peideira nas cantigas de escarnio", em José Carlos Riberio Miranda (org.), En Doiro antr'o Porto e Gaia. Estudos de Literatura Medieval Ibérica, Porto, Estrategias Criativas, 2017, págs. 367-379.

Dias, Aida Fernanda (ed.), Cancioneiro Geral de Garcia de Resende, Maia, Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 1998, 4 vols.

Ferreira, Manuel Pedro, "L'homme armé no Cancioneiro de Resende", Revista da Faculdade de Ciências Sociais e Humanas, 16 (2005), págs. 259-268.

Ferreiro, Manuel; Martínez Pereiro, Carlos Paulo; Tato Fontaiña, Laura, Normas de edición para a poesia trovadoresca galego-portuguesa medieval. Guidelines for the Edition of Medieval Galician-Portuguese Troubadour Poetry, A Coruña, Servizo de Publicacións, 2007.

Gutiérrez Estévez, Manuel, "Una visión antropológica del carnaval", em Javier Huerta Calvo (ed.), Formas carnavalescas en el arte y la literatura, Barcelona, Serbal, 1989, págs. 33-62.

Jordá Fabra, Tatiana, Hacia el actor profesional en el teatro peninsular del Renacimiento, tese de doutoramento, Universitat de Valência, 2015.

Keil, Johann Georg (ed.), Las comedias de d. Pedro Calderón de la Barca, t. 3, Leipzig, Brockhaus, 1829.

Lopes, Graça Viceira (coord.), Cantigas medievais galego-portuguesas [base de dados online], Lisboa, Instituto de Estudos Medievais, FCSH/NOVA, 2011, disponível em <https://cantigas.fcsh.unl.pt/apresentacao.asp > [Consulta 22/12/2019].

López Roncero, Victoriano, De bufones y pícaros: la risa en la novela picaresca, Madrid/ Frankfurt am Main, Iberoamericana / Vervuert, 2010, págs. 57-58.

López Salvá, Mercedes, "Medicina y pensamiento en el corpus hippocraticum", Myrtia. Revista de filologia clásica, 6 (1991), págs. 29-48.

Lorenzo Gradín, Pilar, "Modelos épicos y artúricos en la lírica gallego-portuguesa", em Marco Piccat e Laura Ramello (coords.), Epica e cavalleria nel Medioevo, Atti del Seminario internazionale, Alessandria, Edizioni dell'Orso, 2011.

Lorenzo Gradín, Pilar, "Teatralidad y teatro medievales en el occidente peninsular", Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, 4 (1994-1995), págs. 87-105. https://doi.org/10.5944/rllcgv.vol.4.1994.5710

Maleval, Maria do Amparo Tavares, O teatro medieval e seus congêneres em Santiago de Compostela (séculos XII-XIII), Niterói, Eduff [no prelo].

Manrique Frias, Gerardo, Los mitos clásicos en los dramas mitológicos de Calderón de la Barca. Estudio de sus referencias básicas: personajes y lugares, tese de doutoramento, Universidad Nacional de Educación a Distancia, Madrid, 2010.

Marcenaro, Simone, L'equivocatio nella lirica galego-portoghese medievale, Alessandria, Edizioni dell'Orso, 2010.

Marques, José, "Os Santos dos Caminhos Portugueses", Revista da Faculdade de Letras, 7, 1 (2006), págs. 243-262.

Martínez Pereiro, Carlos Paulo, A indócil liberdade de nomear. Por volta da interpretatio nominis na literatura trovadoresca, A Coruña, Espiral Maior, 1999.

Mazo Karras, Ruth, e Murray, Jacqueline, "The Sexual Body", em Linda Kalof (ed.), A Cultural History of the Human Body in the Medieval Age (500-1500), London, Bloomsbury, 2010, págs. 59-75. https://doi.org/10.5040/9781350049734-ch-003

Meyer-Lubke, Wilhelm, Romanisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg, Carl Winter's Universitätsbuchhandlung, 1935.

Morán Cabanas, Maria Isabel, Traje, gentileza e poesia. O campo semântico do moda e da vestimenta no Cancioneiro Geral, Lisboa, Estampa, 2002.

Morán Cabanas, Maria Isabel, Festa, teatralidade e escrita. Esboços teatrais no Cancioneiro Geral de Garcia de Resende, A Coruña, Biblioteca Arquivo Teatral Francisco Pillado- Mayor; Universidade da Coruña, 2003.

Morán Cabanas, Maria Isabel, "Riso e traje, uma combinação recorrente no Cancioneiro Geral", em Elisa Nunes Esteves, Isabel Barros e Margarida Reffóis (coords.), O riso: teorizações, leituras, realizações, Lisboa, Caleidoscópio, 2015, págs 147-165.

Nodar Manso, Francisco, Teatro menor galaico-portugués (siglo XIII), Reichenberger, Kassel, 1990.

Oliveira, António Resende de, Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII e XIV, Lisboa, Colibri, 1994.

Osório, Jerónimo, Da vida e feitos d'el-rei D. Manuel I, Porto, Livraria Civilização, 1944

Otero Piñeyro Maseda, Pablo S., e Garcia-Fernández, Miguel, "Los testamentos como fuente para la historia social de la nobleza. Un ejemplo metodológico: tres mandas de los Valladares del siglo XV", Cuadernos de Estudios Gallegos, vol. 60, núm. 126 (2013), págs. 125-169. https://doi.org/10.3989/ceg.2013.126.04

Paz, Octavio, Conjunciones y disjunciones, Barcelona, Seix-Barral, 1991.

Ramos, Maria Ana, "Invoco el rrey Dom Denis... Pedro Homem e o Cancioneiro da Ajuda", em Santiago Fortuño Llorénse e Tomàs Martínez Romero (eds.), Actas del VII Congrès de la Asociacion Hispanica de Literatura Medieval, vol. I, Castelló de la Plana, Universitat Jaume I, 1999, págs. 127-179.

Rivas, Aitor, "O que veer quiser, ai cavaleiro, / Maria Pérez, leve. Algum dinheiro: amor, dinero y género en las cantigas gallego-portuguesas", em Inga Baumann e Slaven Waelti (eds.), Vom Liebespfand zur Singlebörse Über die ökonomische Rhetorik der Liebe, Berlin, Lit Verlag, 2019, págs. 59-87.

Rodrigues Lapa, Manuel (ed.), Cantigas d'escarnho e de mal dizer, Vigo, Galaxia, 1965.

Rodríguez, José Luís, "A mulher nos cancioneiros. Notas para um anti-retrato descortês", en Aurora Marco López (coord.), Simpósio Internacional Muller e Cultura, Santiago de Compostela, Universidade, 1993, págs. 43-67.

Soerensen, Claudiana, "A carnavalização e o riso segundo Mikhail Bakhtin", Travessias [revista electrónica], 5, 1 (2011), disponível em <http://e-revista.unioeste.br/index.php/ travessias/article/view/4370/3889> [Consulta 13/09/2019].

Sousa, António Caetano de, Provas da história genealógica da casa real portuguesa, vol. 1 [s. l.], Oficina Silviana da Academia Real, 1739, págs. 32-33.

Souto Cabo, José António, "Pedro Garcia de Ambroa e Pedro de Ambroa", Revista de Literatura Medieval, 18 (2006), págs. 225-248.

Tavani, Giuseppe, "O cómico e o carnavalesco nas cantigas de escarnho e maldizer", Boletim de Filologia. Homenagem ao Professor Rodrigues Lapa, 29 (1984), págs. 59-74.

Tocco, Valeria, Poesias e sentenças de D. Francisco de Portugal - 1º Conde de Vimioso, Lisboa, Comissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses, Lisboa, 1999.

Vieira, Yara Frateschi, "Retrato medieval da mulher: a bailarina com pés de porco", Estudos Portugueses e Africanos, 1 (1983), págs. 95-110.

Vieira, Yara Frateschi, En cas dona Maior. Os trovadores e a corte señorial galega no século XIII, Laiovento, Santiago, 1999.

Víñez Sánchez, Antonia, El trovador Gonçal'Eanes Dovinhal. Estudio histórico y edición, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 2004 (Anexo de Verba, Anuario Galego de Filoloxía, 55).

Welsford, Enid, The Court Masque: a study in the relationship between poetry and the revels. Cambridge, University Press, 1927.

Zilli, Carmelo (ed.), Johan Baveca. Poesie, Bari, Adriatica Editrice, 1977.

Descargas

Publicado

2021-07-22

Cómo citar

Morán Cabanas, M. I. . (2021). A propósito de momo e corpo carnavalesco: de Joan Baveca e a sátira galego-portuguesa ao Cancioneiro Geral. Cuadernos De Estudios Gallegos, 68(134), 125–156. https://doi.org/10.3989/ceg.2021.134.04

Número

Sección

Artículos

Datos de los fondos

Ministerio de Economía y Competitividad
Números de la subvención FFI 2015-68451-P

European Regional Development Fund
Números de la subvención FFI 2015-68451-P

Ministerio de Ciencia e Innovación
Números de la subvención PID 2019-108910GB-C22